Żylina (
słow.
Žilina,
węg.
Zsolna,
niem.
Sillein) - miasto w północnej
Słowacji
, siedziba władz
kraju żylińskiego
i powiatu Žilina. Główny ośrodek
regionu
Doliny Wagu.
Żylina leży u ujścia
Rajčanki
i
Kysucy
do
Wagu
, na północno-zachodniej granicy
Kotliny Żylińskiej
. Od południa otaczają ją
Góry Strażowskie
i
Mała Fatra
, od północy -
Góry Kisuckie
i
Jaworniki
. Žilina dzieli się na dzielnice
- Bánová (przyłączona w
1970
),
- Brodno,
- Budatín (przyłączona w
1949
),
- Bytčica (przyłączona w
1970
),
- Celulózka,
- Mojšova Lúčka,
- Považský Chlmec (przyłączona w
1970
),
- Strážov,
- Trnové (przyłączona w
1970
),
- Vranie,
- Zádubnie,
- Zástranie,
- Závodie (przyłączona w
1949
),
- Žilina,
- Žilinská Lehota
oraz osiedla nie stanowiące samodzielnych dzielnic: Hliny, Hájik, Solinky i Vlčince.
Przez Żylinę przebiega słowacka droga krajowa
nr 18
(przyszła
autostrada D1
/
E50
) z
Trenczyna
do
Martina
. Łączą się z nią drogi krajowe
nr 11
(
E75
/ przyszła autostrada
D3
) z
Čadcy
i
nr 64
z
Prievidzy
. Równolegle do tych dróg przez miasto przebiegają linie kolejowe.
W okolicach Żyliny stwierdzono ślady osadnictwa już z późnej epoki kamienia, z epoki brązu i żelaza (
kultury halsztackiej
). Od V wieku n.e. datuje się osadnictwo
słowiańskie
. W IX wieku na terenie dzisiejszego miasta znajdowała się już osada, w której stał
romański
kościół. Pierwsza wzmianka o osadzie Selinan pochodzi z
1208
, pierwotna osada została jednak całkowicie zniszczona pod koniec XIII wieku.
Nowa osada została w tym samym miejscu założona jeszcze przed
1300
przez
niemieckich
osadników ze
Śląska Cieszyńskiego
. Prawa miejskie Żilina otrzymała w
1312
, przyjmując je za pośrednictwem Cieszyna[1].
12 lipca
1321
r. król Węgier
Karol Robert
podniósł miasto do rangi wolnego miasta królewskiego, nadając mu liczne przywileje, rozszerzone w
1357
przez króla
Ludwika Wielkiego
. Ten sam władca w
1379
r. przeniósł Żylinę z dotychczasowego prawa cieszyńskiego na korzystniejsze dla mieszczan prawo krupińskie, a w
1381
zrównał w prawach mieszczan niemieckich i słowackich. W XIV wieku Żilina osiągnęła liczbę 900 mieszkańców. W
1431
r. Żylinę zdobyli i spalili
husyci
, lecz po okresie upadku miasto się odrodziło. W
1508
r. król
Władysław II Jagiellończyk
darował Żylinę magnatowi Janowi Podmanickiemu. Kilkanaście lat później po długotrwałych sporach sądowych Żylina przeszła z rąk rodu Podmanickich pod władzę
Zápolyów
, tracąc status wolnego miasta królewskiego. Miasto toczyło z magnatami długotrwałe spory w obronie swych praw. Dopiero cesarz Maksymilian Habsburg potwierdził przywileje Żyliny.
Mimo tego Żylina rozwijała się jako ośrodek handlu i rzemiosła. W XV wieku powstało wiele cechów rzemieślniczych. Pod koniec XVII wieku w mieście pracowało około 200 warsztatów, w tym 150 sukienniczych. Z
1542
pochodzi pierwsza wzmianka o miejskim gimnazjum. W
1665
pojawiła się drukarnia. W
1691
r.
jezuici
założyli tu kolejną szkołę. W tym czasie miasto wzbogaciło się o
barokowe
klasztory, kościoły i zamek w Budziatynie. Rozwoju miasta nie zahamowały również wojny z
Turkami
. Žilina powołała wówczas własną gwardię, odpierającą tureckie ataki. Rozkwit miasta zakończył się pod koniec XVII wieku, po wielkim pożarze w
1678
i epidemii w
1679
r. W
1686
r. miasto znów oddano pod władzę magnacką, tym razem rodu
Estarházych
. Seria katastrofalnych pożarów, epidemii, powodzi i przemarszów wojsk w połączeniu ze złym zarządzaniem doprowadziła do gospodarczego upadku miasta.
W latach
1378
-
1561
prowadzono w Żylinie tzw. żylińską księgę miejską, zawierającą pierwsze zapisy
języka słowackiego
z
1451
. W
1610
r. w Żylinie odbył się tzw.
synod żyliński
- spotkanie pastorów ewangelickich z ziem słowackich, na którym uregulowano organizację kościoła reformowanego. Podczas rewolucji węgierskiej, na przełomie
1848
i
1849
roku, pod Budziatynem doszło do zwycięskiej dla Słowaków bitwy słowackich ochotników z wojskami węgierskimi.
W połowie XIX wieku Żylina liczyła 2,3 tys. mieszkańców. Impulsem dla rozwoju Żyliny stało się wybudowanie
linii kolejowych
:
kolei koszycko-bohumińskiej
w
1872
, nadwaskiej (bratysławskiej) w
1883
i odnogi do
Rajca
w
1899
. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w mieście powstały pierwsze wielkie zakłady przemysłowe - włókiennicze i chemiczne. W
1903
odbyła się tu górnowęgierska wystawa przemysłowa. W
1910
Żylina liczyła już 9,2 tys. mieszkańców, z czego 4,9 tys.
Słowaków
, 2,3 tys.
Węgrów
, 1,5 tys.
Niemców
, 0,2 tys.
Polaków
i 0,1 tys.
Czechów
. Za czasów pierwszej Czechosłowacji wzrostu gospodarczego miasta nie zahamował nawet wielki kryzys gospodarczy.
Námestie A. Hlinku - obok rynku główny plac miasta
Żywioł słowacki przeważał w Żylinie nawet w czasach intensywnej
madziaryzacji
pod koniec XIX wieku. W listopadzie
1918
w mieście powstała słowacka rada narodowa. Od
12 grudnia
1918
do
3 marca
1919
w Żylinie mieściło się ministerstwo do spraw Słowacji - pierwszy słowacki organ władzy.
6 października
1938
w Żylinie proklamowano autonomię Słowacji. Po
II wojnie światowej
Žilina szybko się rozwijała jako ośrodek przemysłowy, gospodarczy i administracyjny oraz węzeł komunikacyjny. W
1960
powstała wyższa szkoła transportu, przekształcona później w Uniwersytet Żyliński.
W Żylinie działają teatr, teatr lalkowy, orkiestra kameralna, muzeum regionalne i muzeum kultury żydowskiej.
Historyczne centrum miasta zostało objęte w
1987
ochroną prawną. Ważniejsze zabytki Żyliny to:
-
renesansowe
i
barokowe
kamienice mieszczańskie,
- romański kościół pw. św. Stefana, przebudowany w XVI i XVIII wieku, z pozostałościami XVI-wiecznych
fresków
,
-
gotycki
farny
kościół pw. Świętej Trójcy
, z około
1400
, obwarowany w
1540
, potem kilkakrotnie przebudowywany; przy kościele wolno stojąca renesansowa
dzwonnica
z
1530
, wewnątrz świątyni obrazy J. B. Klemensa,
- kościół i
klasztor
franciszkański
z 1 poł. XVIII w. bez
wieży
,
- kościół i klasztor
jezuitów
z
1743
z dwuwieżową fasadą i XVIII-wiecznym wyposażeniem,
- kościół
ewangelicki
proj. M. Harminca z
1936
,
- renesansowy
zamek Budatín
.
Przypisy
- ↑ I. Panic, Studia z dziejów Skoczowa w średniowieczu, Cieszyn 1997, s. 32.
Linki zewnętrzne